امکان سنجی و درجه اشتیاق بالای بانک های مرکزی برای انتشار پولی برای خودشان از نوع دیجیتال در سال های اخیر بالاگرفته است پول دیجیتال بانک مرکزی مفهومی نوپاست که ادبیات آن از سال 2017 آغاز شده است. با روی کارآمدن سیستم های پرداخت بخش خصوصی و ارزهای دیجیتال در دهه اخیر و اقبال عموم مردم به آن ها، بانک های مرکزی به صرافت افتادند تا برای حفظ حاکمیت خود بر فضای پولی، نوع پولی جدید مبتنی بر فناوری های به روز ایجاد کنند. طبق گزارش بانک تسویه وجوه بین المللی حدود 60 کشور که بیش از 80% جمعیت را به خود اختصاص داده اند در حال تحقیق و پژوهش در مورد این موضوع هستند.

طبق آمارها استفاده از پول نقد کاهش یافته است و کشورهای مختلف به دنبال حداقل کردن استفاده از پول نقد در جامعه هستند. تغییر پول از حالت فیزیکی و اسکناس به نوع الکترونیک آن، امکان خلق پول را برای بانک ها و موسسات مالی بیش از پیش تهسیل کرده است و همین امر موجب افزایش خلق پول به صورت افسار گسیخته و به تبع افزایش حجم نقدینگی به میزان بالا بوده است.

متاسفانه در شرایط فعلی و حاضر اقتصاد ایران شاهد آن هستیم که قدرت بانک مرکزی در کنترل بانک های تجاری و خصوصی در خلق نقدینگی و سپرده های تعهدی کافی نبوده و هر ساله میزان قابل توجهی )به طور متوسط 23% ( به حجم نقدینگی کشور اضافه شده در حالی که رشد اقتصادی و تولید سرانه داخلی کشور در بسیاری از این سال ها زیر 5% و بعضاً منفی بوده است در نتیجه از دیدگاه بسیاری از اقتصاددانان و کارشناسان این رشد حجم نقدینگی شدید در مقابل رشد اقتصادی اندک و ناچیز عامل اصلی بروز تورم های سنگین در سال های مختلف برای اقتصاد ایران بوده است که متاسفانه به یکی از اصلی ترین مشکلات اساسی کشور تبدیل شده است و به تبع آن سرمایه گذاری و فعالیت های تولیدی اهمیت خود را از دست داده اند و در مقابل اقبال بیشتری به فعالیت های سوداگرانه، سفته بازی و نامولد مانند خرید ارز، سکه، مسکن، خودرو ، واردات کالاهای لوکس از خارج و ... ایجاد شده است. دلیل تمایل افراد به فعالیت های سفته بازانه در اقتصاد ایران این است که از ریسک کمتری برخوردار هستند و در عوض عایدی و سود بیشتری را حاصل می کنند، خود این امر منجر به شدت یافتن تورم شکل گرفته و پدیدآمدن تورم انتظاری سالیانه به عنوان جزئی از ساختارهای اقتصادی کشور می گرددو از طرفی دیگر منجر به کاهش رشد تولید می شود.

یکی از مزیت هائی که پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) می تواند داشته باشد این است که از طریق کاهش قدرت بانک های خصوصی در خلق پول، کنترل بیشتری در مقدار حجم نقدینگی خواهد داشت و طبق نظریه مقداری پول با کنترل کل های پولی می تواند به سیاست گذار و بانک مرکزی کمک کند تا به اهداف تورمی خود دست پیدا کند.اقتصاددان شهیر آمریکایی میلتون فریدمن در جمله‌ای کوتاه این موضوع را برای ما روشن می‌کند، آنجا که می‌گوید: «تورم همه جا و در همه زمان‌ها یک پدیده پولی است.»

 همچنین این نوع پول امکان اجرائی  شدن نظریه بسیاری از اقتصاددانان بزرگ دنیا مانند جیمز توبین، فریدمن و ... را نیز فراهم می کند که به دنبال ایجاد بانک با نرخ ذخیره 100% بودند که به تعبیری تنها وظیفه مدیریت سبد دارائی را برای بانک ها در نظر می گیرد. این در حالی است که در حال حاضر بانک ها مدیریت سبد دارائی و سیستم پرداخت را بر عهده دارند و این دو کارکرد با یکدیگر تلفیق شده است. حذف و یا تقلیل کارکرد خدمات پرداخت از سیستم بانکی و اختصاص کارکرد مدیریت سبد دارائی به آن ها این امکان را فراهم می کند که بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی مبتنی بر قراردادهای شرعی به خوبی و به طور صحیح اجرا شود و از صوری سازی قراردادهای شرعی و عمل نکردن به آن ها اجتناب شود.

پول دیجیتال بانک مرکزی در پی سیاست های حداقل سازی استفاده از پول نقد در اقتصاد و اقتصاد بدون کاغذ دارای فوائد متعدد مبارزه با پولشوئی، جرائم مالی و فرار مالیاتی و هم چنین تسهیل در اخذ مالیات، رصد دقیق تراکنش ها و حساب ها، ایجاد شفافیت و ... می باشد علاوه بر این ها با توجه به مشکلات ذکر شده در بالا برای اقتصاد ایران می تواند به عنوان ابزاری که موجب قدرت بخشیدن به بانک مرکزی شود و کارائی سیستم پرداخت را از نظام بانکی جدا کند مورد کاربرد قرار بگیرد چرا که کارائی سیستم پرداخت نظام بانکی، موجب خلق نقدینگی و تورم بالا شده است.

 

تحقیق و پژوهش صورت گرفته حول 5  محور اصلی قرار دارد اولاً مفهوم پول دیجیتال بانک مرکزی با ذکر دقیق ویژگی هایی کلیدی که برای آن گفته شده ارائه شده است ثانیاً آسیب ها و فوائد بالقوه ای که اجرای طرح دارد شناسائی شده است ثالثاً تاثیری که اجرای طرح بر سیاست گذاری پولی اعم از ابزارهای سیاست گذاری و انتقال سیاست گذاری پولی دارد بیان شده رابعاً پیش شرط ها، الزامات قانونی و مقررات بازی مورد نیاز برای اجرای طرح استخراج و در نهایت تجربه عملیاتی کشورهای مختلف در حوزه طراحی و اجرا این طرح ارائه شده است. روش انجام این پژوهش به صورت مطالعه کتابخانه ای و اسنادی از طریق مطالعه نظری و رجوع به گزارشات تخصصی این حوزه مانند گزارشات صندوق بین المللی پول ، بانک جهانی و سایر بانک های مرکزی که در حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) منتشر شده است می باشد. انگیزه و هدف اصلی از انجام این تحقیق همان طور که در ابتدا به آن اشاره شد، ارائه راهی جایگزین برای ارائه سیستم پرداخت الکترونیک به آحاد مردم و افراد در مقابل سیستم پرداخت فعلی بود و این که کارکرد خدمات پرداخت از انحصار بانک های تجاری و موسسات و نهاد های مالی خصوصی خارج شود.

فوائد اجرای طرح
انجام این کار از چندین جهت فواید مطلوبی برای نظام اقتصادی خواهد داشت از جمله فوائد این طرح افزایش کارایی و بهره وری در سیستم پرداخت، افزایش شمول مالی، کمک به اجرای قراردادهای مالی مبتنی بر شریعت و پرهیز از صوری سازی این قراردادها،کاهش ریسک دارایی مبتنی بر بدهی،کاهش و از بین بردن ربا در سیستم بانکی، جلوگیری از خلق پول افسارگسیخته، کاهش تورم، ایجاد ثبات مالی، جلوگیری از فرار مالیاتی، رصد دقیق تراکنش ها و معاملات، تجزیه و تحلیل بهتر اطلاعات مالی، کمک به سیاست گذاری ، افزایش قدرت بانک مرکزی در نقش نظارتی،ایجاد ابزارهای جدید برای سیاست گذاری پولی،افزایش سرعت و کارایی سیاستگذاری پولی، صرفه جویی در هزینه های چاپ،حمل،توزیع،نگه داری و امنیت اسکناس و مسکوک، جلوگیری از جعل پول، جلوگیری از انجام فعالیت های غیرقانونی، اجرای قراردادهای هوشمند، کمک به کارکرد صحیح اعتبارات بانکی در محل تصویب شده و پرهیز از هزینه این اعتبارات در فعالیت های دیگر که مغایر با اهداف سیاستگذار و اعتباردهنده است.

 

نتیجه گیری و ارائه توصیه های سیاستی

در مجموع طبق مطالعات صورت گرفته پیشنهاد می شود که بانک مرکزی برای طراحی دو نوع CBDC تلاش و کوشش نماید. CBDC نوع اول برای انجام تراکنش ها و پرداخت های خرد داخلی  به عنوان یک ضرورت فناورانه و در پاسخ به کاهش میل استفاده از پول نقد در جامعه و هم چنین کاهش هزینه های مختلف برای استفاده از پول نقد فیزیکی که این CBDC در حالت بهینه می تواند مبتنی بر حساب به عنوان تعهد بانک مرکزی باشد و با دفتر کل متمرکز و مدیریت واحد اداره شود هم چنین واحدهای پولی با سایر دارائی های بانک مرکزی قابلیت تبدیل یکسان را داشته باشد.

در نوع دوم CBDC با توجه به تحریم های صورت گرفته که برای انجام پرداخت های فرامرزی افراد، تجار یا حتی خود دولت مشکل ایجاد شده است،انتشار توکن مبتنی بر دارائی مانند توکن مبتنی بر نفت یا طلا توصیه می شود. در طراحی این نوع توکن حالت بهینه این خواهد بود که چندین کشور که بیشترین حجم تراکنش با ما را دارند و به عنوان شرکای اصلی تجاری کشور شناخته می شوند به اجماع و توافق برسند.

منبع: محمدرضا اسماعیل زاده

کار شناس ارشد اقتصاد