در شرایط کنونی توسعه روابط اقتصادی با کشور های همسایه ، بخشی از دیپلماسی اقتصادی کشور  و گامی در جهت خنثی سازی تحریم ها بوده و به عنوان راهبردی  مهم  از هم اکنون  در عرصه اقتصاد و تجارت کشور  باید مورد توجه قرار گیرد. در این نوشتار ، ضمن بیان ضرورت تقویت دیپلماسی اقتصادی و بهره برداری بهینه از فرصت های تجاری و اقتصادی همسایگان با هدف خنثی سازی تحریم ها ، برخی از چالش های موجود در  زمینه بهره برداری بهینه از این فرصت ها ،  را بررسی و سپس   پیشنهادات و راهکارهایی  در جهت   استفاده بهینه از این فرصت ها  به عنوان یکی از  راهبردهای موثر درجهت خنثی سازی تحریم ها ارائه خواهد گردید.

 

اهمیت توجه به گسترش روابط با همسایگان و حضور در بازارهای منطقه را نسبت به قبل بیشتر کرده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی، ایران ظرفیت بسیار بالایی در دستیابی به بازار کشورهای همسایه را دارد. به همین دلیل، دیپلماسی اقتصادی و توجه به همسایگان بایستی مورد توجه ویژه  قرار گیرد. با توجه به مشی “تحریم حداکثری” امریکا در قالب یک “جنگ خاموش” بر ضد کشورمان  این راهبرد،نقش موثری در مقابله با آثار تحریم ‌ها(با توجه به  فرصت های موجود در تجارت با کشورهای منطقه)

 داشته و لازم است که خنثی سازی  تحریم ها محور همسویی و همبستگی همه تصمیم سازان و‌تصمیم‌گیران عرصه اقتصاد و تجارت کشورمان قرار گرفته واجرای سیاست اقتصاد مقاومتی وتوسعه و تقویت روابط راهبردی  با همسایگان بویژه در حوزه‌های تجاری و اقتصادی (به عنوان گامی در جهت جهت مقابله با تحریم‌ها)به عنوان اولویت راهبردی اقتصاد کشورمان مورد توجه ویژه  قرار گیرد.هدف  این نوشتار ، دعوت از تصمیم سازان ، و همچنین بخش خصوصی  برای  انجام تلاشی همسو در جهت توسعه و گشایش روابط اقتصادی با کشورهای همسایه (به جای فرصت سوزی های احتمالی) و تقویت اقتصاد و رونق تولید و افزایش صادرات  کشورمان در قالب جبهه‌ای واحد  حول محور  مبارزه با تحریم ها ، می باشد . بدون شک تدوین برنامه ای  استراتژیک با محوریت تغییر مسیر کشور از «رفع تحریم» به  «خنثی‌سازی تحریم‌» لازمه تحقق  این اهداف خواهد بود

   

الف: مقاوم سازی اقتصاد و تاب آوری  اقتصادی

وجود ریسک و تنش و بحران های اقتصادی  ویژگی برجسته جهان کنونی  است.پیش بینی آسیب پذیری سیستم های  اقتصادی و مقابله با  بحران ها سبب گردیده مفهوم مکانیسم "تابآوری" به موضوعی مهم و هدفی اجتناب ناپذیر برای مدیریت اقتصادی کشورها تبدیل گردیده است.بکارگیری این واژه در سالهای اخیر بخصوص پس از بحران جهانی اقتصاد طی سالهای ۲۰۰۸-۲۰۰۹ در میان اقتصاددان ها رواج پیدا کرد. تاب آوری و‌مقاومت  از منظراقتصادی عبارت است از"توانایی یک نظام اقتصادی در گذار از آشفتگی دوره بحران و سازماندهی مجدد(مفهوم تاب آوری در ادبیات جدید اقتصادی غالبا در مقابل آسیب پذیری به کار گرفته میشود)هدف مدیریت "مقاوم سازی"  و "تابآوری"، شناسایی راهکارهایی است که بکارگیری  آنها افزایش توان در برخورد   با تکانه های بیرونی و پیامدهای آن ها  و کاهش زیان های بحران های اقتصادی پیش و پس از بحران ها و  تکانه هاست. افزایش سطح "تاب آوری"  و "مقاومت" در مقایسه با سطح "آسیب پذیری" هر اقتصاد، نماد توانمندی آن است.امروزه و در شرایطی که کشور ما با تحریم های ظالمانه اقتصادی مواجه و  خنثی سازی آثار این تحریم ها  یک هدف مهم می باشد  اقتصاد مقاومتی می تواند به عنوان  یک راهبرد اقتصادی برای مقاوم‌سازی به معنای فعالانه آن مورد توجه ویژه قرار گیرد.اقتصاد مقاومتی به  معنای افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری.لذا با توجه به اندازه اقتصاد ایران که در سطح خاورمیانه اقتصاد بزرگی به شمار می آید همچنین تنوع جغرافی ایران، تنوع نسبی در زمینه تولید کشاورزی، مرزهای طولانی با کشورهای همسایه  می توان گفت تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها از مجرای همکاری با همسایگان می‌گذرد و  یکی از مهمترین محورهای سیاست خنثی سازی تحریم ها در پیوند با همسایگان بوده  و لازمه آن بهره برداری از فرصت های  تجاری و اقتصادی و توسعه روابط  اقتصادی، و تجاری با همسایگان   می باشد.

ب : ایران و همسایگان : دیپلماسی اقتصادی

کشورهای منطقه، علاوه بر ویژگی هم مرز بودن،بعضا به دلیل اشتراکات فرهنگی و زبانی و نیز دارا بودن وضعیت اقتصادی خاص خود از جایگاه ویژه ای در دیپلماسی اقتصادی ایران برخوردار بوده و  بهره برداری  از ظرفیت های فراوان موجود در  مناسبات اقتصادی وتجاری ایران و همسایگان  نقش مهمی در کاهش قابل توجه  فشارهای ناشی از تحریم های اقتصادی آمریکا خواهد داشت و رفع موانع و بستر سازی لازم (به گونه‌ای واقعی) برای بهره گیری از این فرصت اقتصادی و تجاری از مهمترین محورهای دیپلماسی اقتصادی کشورمان می باشد.در شرایط کنونی ابداع شکل‌های نوینی از  مشارکت ، سازماندهی که دارای چنان ساختاری  باشد که شرایط مشارکت همه فعالان اقتصادی و تجاری و مخصوصا بخش خصوصی را به گونه‌ای رقابتی  توام با مشارکت   نظری و عملی و در تصمیم‌گیریِ ها فراهم سازد امری ضروری  به نظر می رسد.

چرا که  یک دیپلماسی هوشمندانه و فعال میتواند دستاوردهای بسیار مهم سیاسی، اقتصادی، انسانی و اجتماعی به همراه بیاورد و این واقعیت نشان دهنده ی وزن و جایگاه دستگاه دیپلماسی در مجموعه ی مدیریت یک کشور است. تحرک بالا لازمه لاینفک   دیپلماسی بوده وباید مورد توجه جدی قرار گیرد.

ج :تقویت دیپلماسی اقتصادی با همسایگان:فرصت ها و چالش ها

موقعیت جغرافیایی و واقع شدن در مسیر کریدورهای بین‌المللی، و مرزهای مشترک‌ آبی و خاکی با ۱۵ کشور فرصت بی‌نظیری را برای تجارت خارجی  کشورمان  فراهم کرده که تاکنون  به‌طور کامل از آن استفاده نگردیده است .موقعیتی که ارزش آن بیش  از ثروت نفت می باشد  چرا که  نفت در نهایت یکی دو دهه دیگر از چرخه ثروت‌آفرینی خارج می‌شود اما تجارت امکانی است که همواره وجود داشته و خواهد داشت. شرایط تحریمی ،  نگاه به ظرفیت‌های منطقه‌ای و استفاده از آن، را  نسبت به گذشته بیشتر و بر جسته تر کرده است.ظرفیتهای عظیم و مغفول کشور به گونه ای است که به جرات می توان ادعا کرد با ابزار دیپلماسی و از طریق توسعه دیپلماسی اقتصادی و دیپلماسی تکنولوژی و صادرات کالا و خدمات مهندسی امکان افزایش حداقل سه برابری ثروت ملی وجود دارد و به راحتی می توان اقتصاد بدون نفت راشکل داد.از این رو راهبرد تقویت دیپلماسی اقتصادی و توسعه روابط همه‌ جانبه و پایدار با همسایگان و استفاده از فرصت های تجاری و اقتصادی متصور ،بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرد.

■ فرصت ها :

۱- افزایش نفوذ ایران در منطقه و تثبیت دامنه نفوذ اقتصادی و تجاری در اقتصاد کشورهای همسایه از جمله آثار تقویت سیاست همسایگی در بازارهای منطقه‌ای، خواهد بود.

۲- بازدارندگی در برابر آثار تحریم ‌ها و جلوگیری از چالش ‌ها و تهدیدات ناشی از تحریم ‌ها در نتیجه تقویت دیپلماسی اقتصادی با همسایگان و استفاده از  بازار آن ها  به عنوان بازار مصرف و تامین‌کننده مواد اولیه و همچنین بازارهای بزرگی  برای صادرات محصولات و خدمات ایران 

۳- تقویت تولید داخلی و اشتغال ‌زایی و دست ‌یابی به ارزش ‌‌افزوده مناسب و درآمدهاى ارزی برای کشور

۴- ایجاد بازاری به وسعت چند برابر بازار کشورمان. مجموع بازار کشورهای همسایه با احتساب سوریه به حدود 5135 میلیارد دلار می‌رسد.(آمار بانک جهانی) این رقم با اضافه شدن کشور هند و نزدیکی آن به بندر_چابهار می‌تواند نزدیک به 8000 میلیارد دلار شود

۵- توسعه صادرات غیرنفتی و  تمرکز بر توسعه مناسبات با کشورهای همسایه و منطقه دور شدن از  وابستگی صرف به درآمدهای نفتی را ممکن می سازد.

■ چالش ها :

توسعه روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای همسایه همواره با چالش هایی از جمله موارد ذیل مواجه بوده است:

۱- یکی از  اساسی ترین چالش های کشور در حوزه اقتصادی این است که بعضا به تحریم به چشم یک مقوله گذارا و کوتاه مدت(به جای یک متغیر ثابت اقتصادی در سیاست گذاری کشور)  نگاه میشود و در همین راستا سیاست گذاری ها نیز متناسب با گذارا بودن تحریم تعریف و حوزه سیاست گذاری نیز به دنبال طرح ها و برنامه‌های کوتاه مدت خواهد بود.

۲- فرصت سوزی و عدم استفاده مطلوب  از فرصت ها (علی رغم وجود فرصت های فراوان) به دلیل ضعف دیپلماسی اقتصادی راهبردی با همسایگان

۳-  نگاه محوری سازمان های توسعه ای به اروپا، و همچنین عدم برخورداری از یک الگوی مناسب برای توسعه روابط با همسایگان  که عدم استفاده مطلوب و بهینه  از این فرصت های گرانبها را در پی خواهد داشت

۴- ضعف  بنگاه های ایرانی در زمینه آماده سازی خود برای حضور در این بازارهای ارزشمند

۵- عدم وجود  موسسات مطالعات بازار و رایزنان اقتصادی در حد مطلوب جهت انجام تحقیقات میدانی و شناخت درست از بازار هدف

۶- عدم کسب استانداردها و گواهینامه های کشورهای هدف که لازمه  ورود و حضور در  بازارهای این کشورها است

د: تقویت د یپلماسی اقتصادی با همسایگان: راهکارها

با توجه به آنچه گفته شد برای تحقق  توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری با همسایگان  به‌عنوان اقدامی  موثر در جهت کاهش و خنثی سازی اثرات تحریم‌ها،  راهکارهایی به شرح ذیل ذیل‌ارائه می گردد.

۱- در موقعیت کنونی توجه به اقتصاد مقاومتی  به عنوان  یک الگوی اساسی برای کشور در جهت  خنثی سازی تحریم‌ها، اتکا به پتانسیل‌ها و امکانات داخلی و روابط خوب با همسایگان بسیار مهم است

۲- اساسا تحریم باید به عنوان متغیری ثابت و بلندمدت دیده شده و در پارادایم فکری تصمیم سازان اقتصادی مقوله‌ای به اسم  برنامه‌ریزی مدون برای کاهش اثرات تحریم  شکل بگیرد.

۳- تدوین سند یکپارچه دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر مشارکت نخبگان و پژوهشگران در طراحی ادبیات دیپلماسی اقتصادی

۴- اقتصادمحور کردن سیاست خارجی که در   اولویت قرار گرفتن دیپلماسی اقتصادی و توجه به همسایگان نتیجه  آن خواهد بود

۵- تربیت دیپلماتهای متخصص و جوان با پشتوانه اقتصادی

۶-تدوین برنامه های استراتژیک و شناسایی دقیق نیازهای بازارهای هدف از طریق مطالعات بازار با روش های صحیح و پیش بینی نیازهای آتی آنها و بهره گیری از مدیران توانمند، همچنین ابزارهای نوین برای، تاثیر  بر توسعه صادرات محصولات و خدمات کشورمان

۷-فعال کردن سفارتخانه های کشورهای همسایه مقیم تهران وهمکاری با سفارتخانه های ایران در کشورهای همسایه برای افزایش تبادلات بازرگانی  و ارتباط فعالان بخش خصوصی بایکدیگر

۸- استفاده از بستر سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در جهت ارتقاء تعامل اقتصادی با  همسایه گان

۹- ارایه سرویسهای حقوقی و قراردادهای بین الملل به شرکتهای فعال در بازار کشورهای همسایه

۱۰- برنامه‌ریزی بلندمدت برای حضور در بازار کشورهای همسایه و تسریع در تصمیم‌ گیری ‌ها و کاهش موازی کاری

۱۱- اتخاذ تدابیر لازم بر مبنای علوم و تجربیات

و نه  سلیقه‌ای ،  برای بهبود وضع اقتصاد، صنعت و تولید، تجارت خارجی، اشتغال و….

۱۲- رفع  موانعی از قبیل برخی کارشکنی‌ها، محدودیت‌ها و عوامل داخلی که مسیر تجارت را پیچیده‌تر می‌کنند

۱۳- استفاده از پیمان‌های دوجانبه تجاری و ارزی و ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشورهای منطقه

۱۴- تمرکز بر صادرات در قالب‌ تهاتر(در این شیوه دیگر نیازی به مناسبات بانکی بین کشورها نیست)

۱۵- امضای موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تجارت ترجیحی با همسایگان و رونق بخشیدن به تجارت مرزی

۱۶- ایجاد زمینه‌ سرمایه ‌گذاری ‌های خارجی از طریق معرفی موثر  ظرفیت‌ های اقتصادی ایران در کشور میزبان

۱۷-ایجاد رمز ارز منطقه ای  از دیگر فرصت هایی است   که می توان از آن  برای افزایش حجم صادرات و  تجارت منطقه ای استفاده کرد.

۱۸-  تمرکز بیشتر بر تسهیل انعقاد قراردادهای اقتصادی دو و چند جانبه با همسایگان و اتحادیه‌های تجاری نظیر اوراسیا و اقتصادهای نوظهور و قدرت‌های بزرگ اقتصادی غیرمتخاصم با تمرکز بر دیگر وجوه سیاست‌های ملی از قبیل توسعه هدفمند روابط خارجی استان‌ها و همچنین همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های مختلف شامل انرژی، ترانزیت،  جذب فن‌آوری، سرمایه و گردشگر خارجی و توسعه صادرات غیرنفتی، با هدف  تقویت تولید و اشتغال مولد داخلی، رشد کمی و کیفی کالای ایرانی، تسهیل رقابت‌ کالاهای ایرانی در بازارهای هدف و زمینه‌سازی برای حضور فعالان اقتصادی کشور به ویژه بخش خصوصی در عرصه های دو جانبه و چندجانبه

۱۹- تلاش در جهت تدوین "برنامه جامع اقدام مشترک" با منطقه می تواند به عنوان گامی در جهت تحقق اقتصاد بدون نفت  در کشورمان مورد توجه قرار گیرد.نا گفته نماند که با توجه به شرایط جغرافیایی کشور  و  تنوع قومی و فرهنگی موجود در کشورمان هر یک از همسایگان ما تبدیل به عمق فرهنگی سرزمینی شده‌اند که نشانگر  یک ظرفیت عظیم اقتصادی و اجتماعی و انسانی می باشد

۲۰- تقویت نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای قوانین حاکم بر توسعه روابط اقتصادی با همسایگان

۲۱- استفاده از ظرفیت رسانه ‌ای و بهره ‌مندی از شبکه ‌های برون ‌مرزی برای نشان دادن توانمندی‌ های تجاری واقعی ایران به ملت‌ های منطقه

                       جمع بندی

برنامه ریزی مدون برای کاهش اثرات تحریم لازمه اش این است که در پارادایم فکری مسئولان کشور، تحریم به عنوان یک متغیر ثابت اقتصادی (و نه یک مقوله گذارا و کوتاه مدت) در نظر گرفته شود و اجرای دقیق اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از مهمترین اقدامات در شرایط اقتصادی کشورمان براي خنثی سازی و گذار از تحریم هاي خارجی مورد توجه قرار گیرد. و در واقع تحریم‌ها به ما نشان داد که در مهمترین مسائل بین‌المللی و مقاومت‌های بزرگ،  تاب‌آوری ما از مجرای تقویت نگرش منطقه‌ای ایران در چهار جهت جغرافیای همسایگی و همکاری با همسایگان می گذرد و هر کدام از همسایگان می‌توانند یک عمق استراتژیک برای ما به حساب آیند.لذا نگاه همسایگی به کشورهای پیرامونی یکی از سیاست‌های قابل توجه برای ایران امروز و فرداست واجرای  اقتصاد مقاومتی، استفاده از ظرفیت‌های داخلی و توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی با کشورهای دوست و همسایه بهترین رویکرد جمهوری اسلامی در جهت خنثی سازی تحریم های ظالمانه خواهد بود و  لازمه تحقق این هدف  نیز دیپلماسی اقتصادی فعالی است که   از امروز باید آغاز شود و نه در فردایی نامعلوم.

نویسنده:دکتر امیرحسین طاهری

عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی

منبع : سایت راهبرد ملی